O'zbek Tilida Sintaktik Aloqa Turlari

Sintaktik aloqa – so‘z birikmasi va gap bo‘laklarining o‘zaro grammatik munosabatidir. Sintaktik aloqa so‘zlarni o‘zaro bog‘lab, fikr ifodalashga xizmat qiladi. O‘zbek tilida so‘zlar orasidagi sintaktik aloqalar quyidagi usullar orqali amalga oshiriladi:

1. So‘z tartibi orqali sintaktik aloqa

So‘z tartibi orqali sintaktik aloqa o‘zbek tilida muhim rol o‘ynaydi. Gapda so‘zlarning o‘rnini o‘zgartirish orqali ma’noni ham o‘zgartirish mumkin. Masalan, “Ali kitobni o‘qidi” gapida so‘zlar tartibi o‘zgarsa, ma’no ham o‘zgarishi mumkin. So’z tartibi orqali sintaktik aloqa, asosan, egalik va aniqlovchilik munosabatlarida yaqqol ko‘rinadi. Misol uchun, “maktab bog’i” birikmasida so’zlarning tartibi o’zgarsa, ma’no buziladi. Shuningdek, fe’l-kesimning gap oxirida kelishi ham so’z tartibi orqali sintaktik aloqaning bir ko’rinishidir. O’zbek tilida so’z tartibi qat’iy emas, lekin so’zlarning o’rni ma’noni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. So’z tartibi orqali sintaktik aloqa o’zbek tilining o’ziga xos xususiyatlaridan biridir va uning yordamida turli xil ma’nolarni ifodalash mumkin. Shuning uchun so’z tartibiga e’tibor berish orqali gapning ma’nosini to’g’ri tushunish mumkin. So‘z tartibining ahamiyati shundaki, u gapning tuzilishini va undagi so‘zlarning o‘zaro munosabatini aniqlashga yordam beradi. Bu esa, o‘z navbatida, fikrning aniq va ravshan ifodalanishini ta’minlaydi. Demak, so‘z tartibi sintaktik aloqaning muhim vositasi hisoblanadi.

2. Ko‘makchilar yordamida sintaktik aloqa

Ko‘makchilar yordamida sintaktik aloqa – bu so‘zlarning o‘zaro munosabatini aniqlashtirish uchun ko‘makchilardan foydalanishdir. Ko‘makchilar so‘zlarga qo‘shilib, ularning gapdagi rolini va ma’nosini aniqroq ifodalashga yordam beradi. O‘zbek tilida ko‘makchilar ikki turga bo‘linadi: old ko‘makchilar va keyin ko‘makchilar. Old ko‘makchilar so‘zdan oldin, keyin ko‘makchilar esa so‘zdan keyin keladi. Masalan, “uchun”, “bilan”, “haqida”, “tomon” kabi ko‘makchilar so‘zlarning ma’nosini boyitadi va ularning o‘zaro aloqasini ta’minlaydi. Ko‘makchilar, ayniqsa, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishiklarida qo‘llaniladi. Misol uchun, “kitob uchun”, “do‘st bilan”, “uy haqida”, “shaharga tomon” kabi birikmalarda ko‘makchilar so‘zlarning ma’nolarini aniqroq ifodalaydi. Ko‘makchilar yordamida sintaktik aloqa o‘zbek tilida keng qo‘llaniladi va u gapning mazmunini to‘liq va aniq ifodalashga yordam beradi. Ko‘makchilarning to‘g‘ri qo‘llanilishi gapning grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilishini ta’minlaydi va fikrning aniq ifodalanishiga xizmat qiladi. Shuning uchun ko‘makchilardan foydalanish o‘zbek tilida muhim ahamiyatga ega.

3. Bog‘lovchilar orqali sintaktik aloqa

Bog‘lovchilar orqali sintaktik aloqa – bu gaplarni yoki gap bo‘laklarini bir-biriga bog‘lash uchun bog‘lovchilardan foydalanishdir. Bog‘lovchilar so‘zlarni, so‘z birikmalarini va gaplarni o‘zaro bog‘lab, ularning orasidagi munosabatni aniqlaydi. O‘zbek tilida bog‘lovchilar bir necha turga bo‘linadi: biriktiruv bog‘lovchilari, ayiruv bog‘lovchilari, zidlov bog‘lovchilari va ergashtiruv bog‘lovchilari. Biriktiruv bog‘lovchilari (va, hamda) gaplarni biriktiradi, masalan, “Men kitob o‘qidim va kino ko‘rdim”. Ayiruv bog‘lovchilari (yoki, yo) ikki narsadan birini tanlashni ifodalaydi, masalan, “Sen choy ichasan yoki qahva?”. Zidlov bog‘lovchilari (lekin, ammo) ikki gap orasidagi zidlikni ko‘rsatadi, masalan, “U mehnat qildi, lekin natijaga erisha olmadi”. Ergashtiruv bog‘lovchilari (chunki, shuning uchun) bir gapni ikkinchi gapga sabab-oqibat munosabati bilan bog‘laydi, masalan, “Men darsga kechikdim, chunki transport qatnovi qiyin edi”. Bog‘lovchilar orqali sintaktik aloqa gaplarning mazmunini boyitadi va ularning o‘zaro munosabatini aniqlashtiradi. Bog‘lovchilarning to‘g‘ri qo‘llanilishi gapning grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilishini ta’minlaydi va fikrning aniq ifodalanishiga xizmat qiladi. Shuning uchun bog‘lovchilardan foydalanish o‘zbek tilida muhim ahamiyatga ega.

4. Kelishiklar orqali sintaktik aloqa

Kelishiklar orqali sintaktik aloqa – bu so‘zlarning gapdagi o‘rnini va boshqa so‘zlar bilan munosabatini kelishik qo‘shimchalari orqali ifodalashdir. O‘zbek tilida oltita kelishik mavjud: bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, jo‘nalish kelishigi, o‘rin-payt kelishigi va chiqish kelishigi. Har bir kelishik so‘zning ma’nosiga o‘ziga xos qo‘shimcha ma’no yuklaydi va uning gapdagi rolini aniqlaydi. Bosh kelishik so‘zni hech qanday qo‘shimchasiz ifodalaydi, masalan, “kitob”, “daftar”. Qaratqich kelishigi bir narsaning boshqa narsaga tegishliligini ko‘rsatadi, masalan, “kitobning muqovasi”, “daftarning sahifasi”. Tushum kelishigi harakatning bevosita ob’ektini ifodalaydi, masalan, “kitobni o‘qidim”, “daftarni yozdim”. Jo‘nalish kelishigi harakatning yo‘nalishini ko‘rsatadi, masalan, “maktabga bordim”, “shaharga ketdim”. O‘rin-payt kelishigi harakatning joyi yoki vaqtini ko‘rsatadi, masalan, “uyda o‘qidim”, “ertalab keldim”. Chiqish kelishigi harakatning boshlanish nuqtasini ko‘rsatadi, masalan, “maktabdan qaytdim”, “shahardan keldim”. Kelishiklar orqali sintaktik aloqa so‘zlarning gapdagi o‘rnini aniqlaydi va ularning o‘zaro munosabatini ta’minlaydi. Kelishik qo‘shimchalarining to‘g‘ri qo‘llanilishi gapning grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilishini ta’minlaydi va fikrning aniq ifodalanishiga xizmat qiladi. Shuning uchun kelishiklardan foydalanish o‘zbek tilida muhim ahamiyatga ega.

5. Intonatsiya orqali sintaktik aloqa

Intonatsiya orqali sintaktik aloqa – bu gapning ohangi, urg‘usi va pauzalari orqali so‘zlar orasidagi munosabatni ifodalashdir. Intonatsiya gapning ma’nosini o‘zgartirishi yoki to‘ldirishi mumkin. Masalan, so‘roq gaplar ohangning ko‘tarilishi bilan ifodalanadi, buyruq gaplar esa qat’iy ohang bilan aytiladi. Intonatsiya, shuningdek, gapdagi so‘zlarning urg‘usini o‘zgartirish orqali ham ma’noni o‘zgartirishi mumkin. Misol uchun, “Men kitob o‘qidim” gapida “men” so‘ziga urg‘u berilsa, gapning ma’nosi “boshqa emas, aynan men kitob o‘qidim” degan ma’noni anglatadi. Intonatsiya gapning emotsional tusini ham ifodalashi mumkin. Masalan, hayratlanish, quvonch, g‘azab kabi hissiyotlar gapning ohangi orqali ifodalanadi. Intonatsiya orqali sintaktik aloqa gapning mazmunini boyitadi va uning emotsional tusini aniqlashtiradi. Intonatsiyaning to‘g‘ri qo‘llanilishi gapning ta’sirchanligini oshiradi va fikrning aniq ifodalanishiga xizmat qiladi. Shuning uchun intonatsiyaga e’tibor berish o‘zbek tilida muhim ahamiyatga ega.

Ushbu usullar o‘zbek tilida so‘zlar orasidagi sintaktik aloqalarni ta’minlaydi va gaplarning to‘g‘ri tuzilishiga yordam beradi. Sintaktik aloqalarning to‘g‘ri qo‘llanilishi fikrning aniq va ravshan ifodalanishiga xizmat qiladi.