Кыргыз Тили: Энчилүү Аттарды Үйрөнүңүз

Салам, достор! Бүгүн биз кыргыз тилинин бир кызыктуу темасын, тагыраак айтканда, энчилүү аттарды талкуулайбыз. Энчилүү аттар – бул биздин тилибиздин кооздугун арттырган, сүйлөмдөрдү так жана такшанычтуу кылган маанилүү бөлүгү. Эмесе, бул тууралуу тереңирээк сүйлөшөлү.

Энчилүү аттар деген эмне?

Энчилүү аттар, аты айтып тургандай, белгилүү бир адамга, жерге, уюмга же нерсеге таандык болгон ысымдар. Алар жалпы аттардан айырмаланып, конкреттүү бир нерсени билдирет. Мисалы, "кыз" – бул жалпы ат, ал эми "Айгүл" – бул энчилүү ат. "Шаар" – жалпы ат, ал эми "Бишкек" – энчилүү ат. "Өлкө" – жалпы ат, ал эми "Кыргызстан" – энчилүү ат. Мына ушундайча, энчилүү аттар бизге сүйлөп жаткан же жазган адамыбыздын кимдигин, кайсы жер жөнүндө айтып жатканын же кайсы нерсени белгилеп жатканын даана көрсөтүп берет. Алар ар бирибиздин жашообуздун ажырагыс бөлүгү болуп калган. Анткени биз туулгандан эле ысым алабыз, туулган жерибиздин аты болот, сүйгөн командабыздын, окуган мектебибиздин, иштеген жерибиздин баарынын өздөрүнө таандык энчилүү аттары бар. Бул аттар биздин инсандыгыбызды, тарыхыбызды, маданиятыбызды чагылдырат. Мындан тышкары, энчилүү аттарды туура колдонуу, алардын жазылышын билүү – бул кыргыз тилин туура жана көркөмдүү сүйлөй билүүгө жардам берет. Жазууда да, сүйлөөдө да энчилүү аттардын мааниси чоң. Алар текстке тактыкты, такшанычтуулукту жана кооздукту кошот. Эгерде биз "бул жерге бардык" десек, ал кайсы жер экени түшүнүксүз болуп калат. Бирок, "Бишкекке бардык" десек, биздин максатыбыз да, багытыбыз да даана болот. Ошол сыяктуу эле, "бул адам келди" десек, ким келгени белгисиз. Ал эми "Айгүл келди" десек, биз кайсы адам жөнүндө сөз кылып жатканыбыз дароо эле билинет. Демек, энчилүү аттар – бул тилибиздин байлыгы, аларды билүү жана туура колдонуу – ар бир кыргызстандык үчүн абдан маанилүү.

Энчилүү аттар төмөнкүдөй топторго бөлүнөт:

• Адам аттары: Мисалы, Чыңгыз, Алыкул, Курманжан, Айчүрөк.
• Географиялык аттар: Мисалы, Кыргызстан, Бишкек, Ала-Тоо, Ысык-Көл.
• Уюм, мекеме, ишкана аттары: Мисалы, "Ала-Тоо" театры, "Манас" аэропорту, Кыргыз Улуттук Университети.
• Айбанат, өсүмдүк аттары (ылакап катары): Мисалы, "Акшумкар" (бийлик символу), "Боз үй" (улуттук белги).
• Күндүн, айдын, жылдыздын аттары: Мисалы, "Жаз", "Жайлоо", "Акыл", "Бактыгүл" (кыздардын ысымдары да болуп жүрөт).
• Айрым башка аттар: Мисалы, "Жеңиш", "Тынчтык" (ырдын аты, китептиң аты).

Энчилүү аттарды айырмалап билүү – бул кыргыз тилинин грамматикасын терең түшүнүүнүн бир жолу. Алар ар дайым баш тамга менен жазылат, бул да алардын өзгөчөлүгүн баса белгилеп турат. Бул эреже абдан маанилүү, анткени ал бизге энчилүү аттарды жалпы аттардан айырмалоого жардам берет. Баш тамга менен башталган сөз, эгерде ал сүйлөмдүн башында турбаса, анда ал, албетте, энчилүү ат болушу мүмкүн. Мисалы, "Алматы" – бул шаардын аты, ал эми "алма" – бул жемиштин аты. "Ысык-Көл" – бул көлдүн аты, ал эми "ысык" – бул сапатты билдирген сөз. Мына ошентип, баш тамганын колдонулушу энчилүү аттардын өзүнчө бир өзгөчөлүгүн көрсөтүп турат. Бул эреже кыргыз тилинин орфографиясындагы негизги эрежелердин бири болуп саналат. Андыктан, энчилүү аттарды жазууда жана колдонууда ар дайым баш тамганы унутпаңыздар. Бул, албетте, кыргыз тилинин байлыгын сактоого жана аны туура пайдаланууга чоң салым кошот.

Энчилүү аттарды таануу жана колдонуу

Энчилүү аттарды таануу – бул кыргыз тилин үйрөнүүнүн эң биринчи кадамы десек болот. Алар биздин тилди байытып, сүйлөмдөрдү так кылат. Мисалы, "Айдар" деген бала "Манас" эпосун окуду десек, бул жерде "Айдар" – адамдын энчилүү аты, ал эми "Манас" – эпостун энчилүү аты. Эгерде биз "бала эпосту окуду" десек, бул сүйлөм анчалык мааниге ээ болбой калат. Ошондуктан, энчилүү аттарды туура колдонуу абдан маанилүү. Алар бизге конкреттүү бир нерсени билдирип, ойду так жеткирүүгө жардам берет. Мисалы, "Ысык-Көлгө бардык" деген сөз, "көлгө бардык" деген сөздөн алда канча так. Анткени "Ысык-Көл" – бул белгилүү бир жер, ал эми "көл" – бул жалпы түшүнүк. Демек, энчилүү аттарды таануу – бул тилди терең түшүнүүгө жана аны туура колдонууга жардам берет. Биз энчилүү аттарды жазууда ар дайым баш тамга менен баштайбыз. Бул эреже абдан маанилүү, анткени ал энчилүү аттарды жалпы аттардан айырмалап турат. Мисалы, "Тоо" – бул жалпы сөз, ал эми "Ала-Тоо" – бул Кыргызстандын эң белгилүү тоо кыркаларынын энчилүү аты. "Акын" – бул жалпы кесип, ал эми "Токтогул" – бул улуу кыргыз акынынын энчилүү аты. Мына ушинтип, баш тамганын колдонулушу аркылуу биз энчилүү аттарды оңой эле айырмалай алабыз. Мындан тышкары, энчилүү аттарды туура колдонуу – бул тилдин көркөмдүүлүгүн арттырат. Алар сүйлөмгө тактыкты, маанилүүлүктү жана кооздукту кошот. Эгерде биз "Манас" деп айтсак, ал дароо эле улуу эпосту, улуу баатырды элестетет. Эгерде биз "Чыңгыз" десек, ал дароо эле Чыңгыз Айтматовдун чыгармаларын, анын дүйнөлүк атак-даңкын эске салат. Демек, энчилүү аттар – бул жөн гана сөздөр эмес, алар биздин тарыхыбыз, маданиятыбыз жана инсандыгыбыздын бир бөлүгү. Аларды билүү, туура колдонуу – бул өз тилибизди сыйлоо, аны даңазалоо дегенди билдирет. Биз бул энчилүү аттарды туура колдонуу менен гана чектелбестен, алардын жазылышына да көңүл буруубуз керек. Мисалы, эки же андан көп сөздөн турган энчилүү аттарды жазууда аларды бириктирип жазабызбы же бөлөк жазабызбы деген суроолор жаралышы мүмкүн. Бул эрежелерди билүү – кыргыз тилинин грамматикасын терең түшүнүүгө жардам берет. Мисалы, "Ысык-Көл" – бул эки сөз, бирок ал бир энчилүү ат катары жазылат. "Ала-Тоо" – дагы ошондой. "Кыргыз Улуттук Университети" – бул үч сөздөн турган энчилүү ат, ал дагы бирдиктүү түшүнүктү билдирет. Ошондуктан, биз энчилүү аттардын жазылыш эрежелерин да билишибиз абдан маанилүү. Бул, албетте, тилибиздин туура жазылышына жана түшүнүктүү болушуна чоң өбөлгө түзөт.

Жалпы аттардан айырмасы

Энчилүү аттар менен жалпы аттардын негизги айырмасы – алар белгилүү бир нерсени билдиреби же жалпы түшүнүктү билдиреби. Жалпы аттар ар кандай окшош заттарды, кубулуштарды билдирет. Мисалы, "китеп", "дарак", "суу", "адам". Ал эми энчилүү аттар болсо, дал ошол жалпы аттардын ичинен бирөөнү гана, тактап айтканда, өзгөчө бир нерсени белгилеп көрсөтөт. Мисалы, "Манас" китеби, "Ата-Түрк" аты, "Арал" деңизи, "Айдар" бала. Мына ушундайча, энчилүү аттарды биз баш тамга менен жазабыз. Бул – алардын эң негизги белгиси. "Канат" – бул куштун энчилүү аты, ал эми "канат" – бул жалпы сөз. "Күн" – бул жылдыздын аты, ал эми "күн" – бул күндүзгү мезгилди билдирген жалпы сөз. "Ай" – бул планетанын аты, ал эми "ай" – бул айды билдирген жалпы сөз. "Жылдыз" – бул асман телосу, ал эми "Жылдыз" – бул кыздын энчилүү аты. Мына ошентип, баш тамганын колдонулушу энчилүү аттарды жалпы аттардан ажыратып турат. Бул эреже абдан маанилүү, анткени ал тилди туура колдонууга жана түшүнүктүү кылууга жардам берет. Эгерде биз "көл" десек, ал кайсы көл экени белгисиз. Ал эми "Ысык-Көл" десек, биз дароо эле Кыргызстандагы эң белгилүү көлдү элестетебиз. "Шаар" десек, кайсы шаар экени белгисиз. Ал эми "Ош" десек, биз түштүк борборубузду элестетебиз. Ошондуктан, энчилүү аттар – бул тилибиздин кооздугу жана тактыгы. Аларды билүү жана туура колдонуу – бул кыргыз тилин өркүндөтүүнүн бир жолу. Мындан тышкары, энчилүү аттардын тарыхый жана маданий мааниси да бар. Мисалы, "Манас" аталышы кыргыз элинин баатырдык эпосун, анын руханий байлыгын билдирет. "Ала-Тоо" аталышы Кыргызстандын табигый кооздугун, анын тоолуу өлкө экенин чагылдырат. "Курманжан Датка" – бул кыргыз элинин эркиндиги үчүн күрөшкөн белгилүү инсандын аты. Мына ушинтип, энчилүү аттар аркылуу биз өз тарыхыбызды, маданиятыбызды жана улуттук баалуулуктарыбызды сактап калабыз. Аларды билүү жана туура колдонуу – бул ар бир кыргызстандыктын милдети. Эгерде биз энчилүү аттарды туура жазбасак, анда биз алардын маанисин да, тарыхый ордун да жоготуп алабыз. Ошондуктан, энчилүү аттарды колдонууда абдан кылдат болуу керек. Бул, албетте, кыргыз тилинин сакталышына жана өнүгүшүнө чоң салым кошот. Эгерде суроолор жаралса, анда кыргыз тилинин окуу китептерин, грамматикалык эрежелерди карап чыгуу зарыл. Бул, албетте, билимди тереңдетүүгө жардам берет.

Корутунду

Урматтуу окурмандар, бүгүнкү биздин сөзүбүз энчилүү аттар жөнүндө болду. Биз алардын эмне экендигин, кандай топторго бөлүнөрүн, жалпы аттардан кандай айырмаланарын жана аларды туура колдонуунун маанилүүлүгүн талкууладык. Энчилүү аттар – бул тилибиздин зергери, алар сүйлөмдөргө тактыкты, кооздукту жана маанилүүлүктү кошот. Аларды туура жазуу жана колдонуу – бул ар бирибиздин милдетибиз. Эгерде сиздерде дагы суроолор болсо, анда аларды комментарийге жазыңыздар. Биз силерге жардам берүүгө ар дайым даярбыз. Кыргыз тилин өнүктүрүүгө салым кошуп, аны даңазалайлы, достор! Келечектеги жолугушууларда көрүшкөнчө, саламатта калыңыздар! Эсиңиздерде болсун, ар бир энчилүү ат – бул өзүнчө бир окуя, өзүнчө бир тарых. Аларды сыйлайлы, туура колдонолу, ошондо тилибиз да, маданиятыбыз да өркүндөй берет. Баш тамганы унутпагыла! Бул энчилүү аттардын эң негизги белгиси. Эгерде сиздер бул тема боюнча дагы көп маалымат алгыңыз келсе, анда кыргыз тилинин адистеринен, мугалимдеринен кеңеш алсаңыздар болот. Алар сизге ар тараптуу маалымат берип, энчилүү аттарды туура колдонууга жардам беришет. Биздин максат – кыргыз тилин бардыгыбыз үчүн жеткиликтүү жана түшүнүктүү кылуу. Ошондуктан, мындай темаларды талкуулап, билимибизди кеңейтип турабыз. Рахмат, достор, биз менен болгонуңуздарга! Келечекте дагы кызыктуу темалар менен жолугушабыз деп үмүттөнөм.