बौद्ध आणि जैन धर्म: मुख्य फरक काय आहेत?

भारतामध्ये बौद्ध धर्म आणि जैन धर्म हे दोन प्राचीन धर्म आहेत. त्यांची उत्पत्ती आणि विकास याच भूमीवर झाला. दोन्ही धर्मांमध्ये अनेक समानता असल्या तरी, काही महत्त्वपूर्ण फरक आहेत जे त्यांना वेगळे करतात. या फरकांवर प्रकाश टाकणे आवश्यक आहे, जेणेकरून या दोन धर्मांची सखोल माहिती लोकांना मिळू शकेल.

1. उत्पत्ती आणि संस्थापक

बौद्ध धर्म: बौद्ध धर्माची स्थापना सिद्धार्थ गौतम यांनी केली, ज्यांना आपण गौतम बुद्ध म्हणून ओळखतो. त्यांनी इ.स. पूर्व सहाव्या शतकात या धर्माची स्थापना केली. गौतम बुद्धांनी जगाला दुःखातून मुक्ती मिळवण्याचा मार्ग दाखवला, ज्यामुळे बौद्ध धर्माचा जगभर प्रसार झाला.

जैन धर्म: जैन धर्माची परंपरा फार जुनी आहे. या धर्मानुसार, वर्धमान महावीर हे जैन धर्माचे २४ वे तीर्थंकर होते आणि त्यांनी इ.स. पूर्व सहाव्या शतकात जैन धर्माचा पुनरुद्धार केला. जैन धर्म हा अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य आणि अपरिग्रह या पाच महाव्रतांवर आधारित आहे.

2. मुख्य शिकवण

बौद्ध धर्म: बौद्ध धर्माची मुख्य शिकवण चार आर्य सत्ये आणि अष्टांगिक मार्ग यावर आधारित आहे. चार आर्य सत्ये म्हणजे दुःख आहे, दुःखाचे कारण आहे, दुःख निवारण शक्य आहे आणि दुःख निवारणाचा मार्ग आहे. दुःखातून मुक्ती मिळवण्यासाठी गौतम बुद्धांनी अष्टांगिक मार्ग सांगितला, ज्यात सम्यक दृष्टी, सम्यक संकल्प, सम्यक वाणी, सम्यक कर्म, सम्यक आजीविका, सम्यक प्रयत्न, सम्यक स्मृती आणि सम्यक समाधी यांचा समावेश होतो. बौद्ध धर्म मध्यम मार्गावर जोर देतो, जो भोग आणि त्याग या दोन्ही टोकांपेक्षा वेगळा आहे.

जैन धर्म: जैन धर्माची शिकवण अहिंसा आणि अनेकांतवादावर आधारित आहे. जैन धर्मानुसार, प्रत्येक जीवात आत्मा आहे आणि त्या आत्म्याला कोणतीही इजा पोहोचवणे हे पाप आहे. त्यामुळे जैन धर्मात अहिंसेला सर्वोच्च स्थान आहे. अनेकांतवाद म्हणजे सत्य हे अनेक दृष्टीकोनातून पाहिले जाऊ शकते आणि कोणताही एक दृष्टीकोन पूर्ण सत्य असू शकत नाही. जैन धर्म कर्म आणि पुनर्जन्मावर विश्वास ठेवतो आणि मोक्ष प्राप्तीसाठी त्रिरत्नांचे पालन करणे आवश्यक आहे – सम्यक दर्शन, सम्यक ज्ञान आणि सम्यक चरित्र.

3. ईश्वर आणि आत्मा

बौद्ध धर्म: बौद्ध धर्म ईश्वराच्या अस्तित्वावर थेट भाष्य करत नाही. गौतम बुद्धांनी आत्म्याच्या अस्तित्वावरही प्रश्नचिन्ह उभे केले आहे. त्यांच्या मते, जग हे अनित्य आहे आणि प्रत्येक गोष्ट बदलत राहते. त्यामुळे आत्म्यासारखे स्थिर काहीतरी असणे शक्य नाही. बौद्ध धर्म कर्म आणि पुनर्जन्मावर विश्वास ठेवतो, पण तो आत्म्याच्या माध्यमातून नाही.

जैन धर्म: जैन धर्म आत्म्याच्या अस्तित्वावर ठामपणे विश्वास ठेवतो. जैन धर्मानुसार, प्रत्येक जीवात आत्मा असतो आणि तो अनादी आणि अमर आहे. आत्मा कर्मानुसार वेगवेगळ्या योनींमध्ये जन्म घेतो आणि मोक्ष प्राप्तीनंतर तो जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून मुक्त होतो. जैन धर्म ईश्वराला मानतो, पण ते जगाचे निर्माते नाहीत, तर ते सिद्ध झालेले आत्मे आहेत.

4. अनुयायी आणि प्रसार

बौद्ध धर्म: बौद्ध धर्माचे अनुयायी जगभर पसरलेले आहेत. आशिया खंडात या धर्माचे सर्वाधिक अनुयायी आहेत. चीन, जपान, थायलंड, म्यानमार आणि श्रीलंका यांसारख्या देशांमध्ये बौद्ध धर्म मोठ्या प्रमाणावर पाळला जातो. बौद्ध धर्माच्या प्रसारात अशोकासारख्या सम्राटांचे मोठे योगदान आहे. बौद्ध धर्माचे थेरवाद, महायान आणि वज्रयान असे मुख्य संप्रदाय आहेत.

जैन धर्म: जैन धर्माचे अनुयायी प्रामुख्याने भारतातच आढळतात. राजस्थान, गुजरात, महाराष्ट्र आणि कर्नाटक या राज्यांमध्ये जैन धर्मीय लोकांची संख्या अधिक आहे. जैन धर्माचे दिगंबर आणि श्वेतांबर असे दोन मुख्य संप्रदाय आहेत. दिगंबर संप्रदायाचे साधू कपडे परिधान करत नाहीत, तर श्वेतांबर संप्रदायाचे साधू पांढरे वस्त्र परिधान करतात.

5. * ritual (कर्मकांड)*

बौद्ध धर्म: बौद्ध धर्मात कर्मकांडांना फार महत्त्व दिले जात नाही. यात ধ্যান (meditation), नैतिक आचरण आणि प्रज्ञा (wisdom) यावर अधिक लक्ष केंद्रित केले जाते. बौद्ध धर्मात मंदिरे आणि स्तूप बांधले जातात, जिथे अनुयायी प्रार्थना आणि ധ്യান करतात. बौद्ध भिक्षू समाजात फिरून लोकांना धर्माची शिकवण देतात.

जैन धर्म: जैन धर्मात कर्मकांडांना महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. जैन मंदिरात तीर्थंकरांची পূজা (worship) केली जाते आणि अनेक धार्मिक विधी पार पाडले जातात. जैन साधू आणि साध्वी कठोर तपस्या करतात आणि उपवास करतात. जैन धर्मात अहिंसेचे पालन करण्यासाठी अनेक नियम आहेत, जसे की जमिनीमध्ये उगवलेल्या भाज्या खाणे टाळणे, कारण त्यात सूक्ष्म जीवाणू असू शकतात.

6. ग्रंथ आणि साहित्य

बौद्ध धर्म: बौद्ध धर्माचे मुख्य ग्रंथ त्रिपिटक आहेत, ज्यात विनयपिटक, सुत्तपिटक आणि अभिधम्मपिटक यांचा समावेश होतो. हे ग्रंथ पाली भाषेत लिहिलेले आहेत. यांशिवाय, जातक कथा आणि मिलिंदपन्ह हे देखील बौद्ध धर्माचे महत्त्वाचे ग्रंथ आहेत.

जैन धर्म: जैन धर्माचे मुख्य ग्रंथ आगम सूत्र आहेत, जे प्राकृत भाषेत लिहिलेले आहेत. दिगंबर आणि श्वेतांबर संप्रदायांमध्ये आगम सूत्रांची संख्या आणि अर्थांमध्ये काही मतभेद आहेत. जैन धर्मात तत्त्वार्थ सूत्र हा देखील महत्त्वाचा ग्रंथ मानला जातो.

7. symbol (प्रतीके)

बौद्ध धर्म: बौद्ध धर्मात धम्मचक्र हे महत्त्वाचे प्रतीक आहे, जे बुद्धांच्या पहिल्या उपदेशाचे प्रतिनिधित्व करते. याशिवाय, कमळ, बोधीवृक्ष आणि स्वस्तिक ही देखील बौद्ध धर्माची प्रतीके आहेत.

जैन धर्म: जैन धर्मात अहिंसा चक्र हे प्रमुख प्रतीक आहे, जे अहिंसेच्या महत्त्वाला दर्शवते. याशिवाय, स्वस्तिक, ॐ आणि हाताचा पंजा ही देखील जैन धर्माची प्रतीके आहेत.

निष्कर्ष: बौद्ध धर्म आणि जैन धर्म हे दोन्ही धर्म भारतीय संस्कृतीचा महत्त्वपूर्ण भाग आहेत. दोघांनीही जगाला शांती, अहिंसा आणि नैतिकतेचा मार्ग दाखवला आहे. त्यांच्यातील समानता आणि फरक समजून घेणे, आपल्याला भारतीय धर्मांच्या विविधतेची जाणीव करून देते.